Дети войны. Учителя (Альта Махмутова)

Мәхмүтова Альта

Дүртенче язма

Авыл укытучыларына, укытудан башка, ел әйләнәсендә нинди генә эш башкарырга туры килми иде! Алар бик күп нәрсә өчен җаваплы –бригадаларда агитатор (бригаданың эше өчен бригадир кебек үк җаваплы), укый-яза белмәгәннәрне укырга-язарга өйрәтәләр (сугыш алдыннан гына татар теле өчен кириллица алфавиты кертелә, ә бу гарәп алфавиты һәм ун ел чамасы кулланылышта булган яңалифтә укый-яза белүчеләрне яңача укырга өйрәтергә кирәк була дигән сүз), стена газеты һәм сугышчан листоклар чыгаралар. Дәүләт заемнарын тарату, фронттагылар өчен җылы кием һ.б. кирәк-яраклар җыю да алар бурычы; солдатлар өчен оекбаш-бияләй бәйләүне дә алар оештыра, фронтка хатлар да язарга ярдәм итә, укучылар белән көл һәм кош тизәге җыя, тирес чыгара, кар тота, апрельдән октябрь азагына кадәр кырдан да кайтып керми...

Һәрбер бәйрәмгә укытучылар һәм укучылар концерт яки  спектакль әзерли. Бу эштә дә Әминә апа беренчеләрдән иде. Ул бар нәрсәне дә булдыра: матур бии, җырлый, концертларны алып баручы да ул иде. 1943-1944 елның кышыннан мине дә концертларга катнаштыра башладылар. Сәхнәдән беренче укыган шигырем минем бүген дә исемдә. Ул Фатих Кәримнең “Әткәем” исемле шигыре иде. Инде олыгайгач, мин  язучының бу шигыре 1938 елда, репрессиягә эләгеп, төрмәдә утырганда, кызы Ләйлә (Ләйлә ханым әле бүген дә исән, Калининград өчен сугышта һәлак булган әтисенең исемен мәңгеләштерү өчен күп хезмәт куя) исеменнән язылганлыгын белдем. Ә ул чагында бу шигырь яңа гына язылган кебек иде. Менә ул шигырь.

                         Әткәем.

Нурын сибә кояш, тама тамчы,

Ерганаклар ага, әнкәем;

Тагын җитте бу яз... Нигә кайтмый,

Нигә кайтмый инде әткәем?

Тиздән матур кошлар килер безгә,

Берсен берсе куып уйнарлар,

Тәрәзәгә кунып алар миннән:

“Әткәң кайттымы?!” – дип сорарлар.

Мине якын иткән кошчыкларга

Ни дип җавап бирим, әнкәем?

Тагын җитте бу яз... Нигә кайтмый,

Нигә кайтмый инде әткәем?

Ә ул чагында... мин шигырьне сөйли генә башладым, залдагы апалар мышык-мышык борыннарын тарта башладылар. Укып бетергәндә, залда барысы да диярлек җылый иде. Кул чабулар ишетелми... мин югалып калдым. Минем янга Әминә апа чыкты, мине җилкәмнән кочаклап алды да, без залның тынычланганын көтә башладык. Зал тынгач, Әминә апа миңа шигырьне тагын бер кат сөйләргә кушты. Монсында инде халык дәррәү кул чапты... Моннан соң да мин бик күп концертларда катнаштым. Нинди генә шигырь сөйләсәм дә, миннән “Әткәем”не кабатлап сөйләвемне сорыйлар иде.

Балалар өчен дә төрле бәйрәмнәр оештырыла – мәктәптә укучылар өчен дә, кечкенәләр өчен дә. Бу бәйрәмнәр мәктәптә дә, балалар бакчасында да, клубта да, уку йортында да уздырыла иде. Моны, мәсәлән,  Саимә Шәйдулатовада (Сәйфетдинова) сакланган фоторәсем исбатлый. Минем кулга очраклы рәвештә генә эләккән бу шактый таушалган фотода Яңа ел бәйрәмен уздыру өчен киенгән бер төркем бакча балалары сүрәтләнгән. Бу  бәйрәм 1943-1944 еллар кышында булгандыр. Мин әни белән икәү миңа кар кызының таҗын хәзерләгәнне хәтерлим (әнинең мине кызыктыра торган каптырма-төймәләре бар иде; мин берничә тапкыр аларны сорасам да, әни миңа аларны тотып карарга да бирми иде; ә бу юлы бер  ялтыравыклы каптырманы үзе таҗ уртасына урнаштырды).

1944 елда мин мәктәптә укый башладым. Әни мәктәпкә йөрер өчен әтинең чалбарыннан миңа бик матур костюм текте (мин шундый кечкенә булганмынмы, әтинең чалбары зур булганмы, белмим). Әнинең әнисе Сара әби үзенең читекләрен бүләк итте. Шулай минем киемнәрем укытучы апаларныкыннан бер дә ким булмады. Мин бу костюмны бик саклап, мәктәпкә генә өч-дүрт ел кидем (1946-47 уку елында төшкән фотода да мин шул киемнән).

1944 елны балаларны мәктәпкә җиде яшьтән алу турында указ чыкты (аңа кадәр сигез яшьтән иде). Шуңа күрә беренче класска керүче балалар саны икеләтә артты. Безне өч төркемгә бүлделәр. Мин яшь укытучы Рәхилә апа классында идем. Без укуны түбән мәчет бинасында башлап җибәрдек, соңырак безне тау башындагы зур мәктәпкә күчерделәр (бәлки, бу күченү ике мәктәпне җылытыр өчен утын күп кирәк булганга эшләнгәндер).

Ике бина да безнең өйдән шактый ерак иде: түбән оч мәчетенә кадәр ярты авылны узарга кирәк булса (1 км чамасы араны), карар күзгә якын булса да, тау башындагы мәктәпкә бара торган юл да шуннан ким булмагандыр. Мәктәпкә барып җитәр өчен таудан төшәргә, инеш аркылы салынган басмадан яки боз өстеннән чыгып, инеш үзәненнән үтәргә һәм тауга менәргә кирәк. Тауга менә торган өч юл бар: берсе туп-турыга тау уртасыннан менә торган бик текә сукмак, икенчесе тауның уң ягыннан, текә булса да, менү өчен җайлырак сукмак, өченчесе тауның сул ягыннан, олы чишмә яныннан башланган сөзәк юл. Бу киң юлдан җәяүлеләр дә, йөкле арбалар да йөри иде. Без, аяк асты бик пычрак булмаганда, уртадагы туры юлдан йөри идек (50-еллар башында ул турда бик матур, менү өчен уңайлы баскыч та төзеп куйдылар). Зур мәктәптә класс бүлмәләре аз иде. Шуңа күрә без бер бүлмәдә берьюлы ике төркем укыдык. Бүлмәдә бер төркем өчен парталар ишеккә, икенчесе өчен стенага каратып тезелгән; безнең класс ишеккә караган өлешендә. Парталар зур, ике-өч урынлы; укучыларның барысы да укырга килгәндә, без өчәр-дүртәр бала бер партага утыра идек...

Мәктәпкә кергәндә мин инде яхшы укый белә идем - үзлегемнән 1941-42 ел кышында ук әни Казанда алып биргән хәрефле шакмаклар буенча укырга өйрәндем. Башта өйдә булган китапларны укыдым (дөрес алар күп түгел иде, әни, гадәттә, укыган китапларны китапханәгә илтеп бирә иде), аннан соң миңа әни һәм Наҗия апа (ул мәктәп китапханәсендә эшли башлады) төрле китаплар алып кайта башладылар. Нинди китаплар укыдым соң мин ул вакытта? Әлбәттә, иң беренче чиратта, әкиятләр һәм шигырьләрне әйтергә кирәк. Мин аларны бик тиз укып чыгам. Ә шигырьләр, бер укуда диярлек, истә дә кала. Габдулла Тукайның балалар өчен язылган шигырьләрен, “Шүрәле”сен, Һади Такташның “Мокамай” һәм тагын күп кенә шигырьләрен яттан беләм. Һади Такташның “Җир уллары” поэмасы бик нык тетрәндергәнен хәтерлим. Укыган китаплар арасында сугыш турында кечкенә генә китапчыклар да бар иде. Бу юка гына китапчыкларда безнең солдатларның батырлыгы, партизаннарның каһарманлыгы, фашистларның ерткычлыклары хакында язылган була...

Үзем укыганнарны мин башкаларга сөйләргә яратам. Бу, әлбәттә, минем яшьтәш дус кызларым. Уйнап аргач, без берәр капка төбендәге бүрәнә я скамьягә барып утырабыз да, мин сөйли башлыйм. Кызлар мине дә, Гайшә әбине тыңлаган кебек, игътибар белән тыңлыйлар. Шуңа күрә, отышлы уеннарда мин оттырсам, кызлар миңа шигырь-хикәя сөйләргә кушалар. Кайчак минем тыңлаучыларыма әби-апалар да килеп кушыла. Алар да, балалар кебек үк, мин сөйләгән геройларны үзләренә таныш булган тере кеше итеп кабул итәләр, аларның кайгы-хәсрәтләрен уртаклашалар, елап та алалар, җиңү-батырлыклар турында сөйләгәндә, сөенәләр. Бу хәлләр бигрәк тә сугыш турында сөйләгәндә була. Кич-кырын булса, кызларның эштән кайткан әни-апалары да, бераз булса да, туктап тыңлыйлар иде...

Классташларым хәреф өйрәнгәндә, калын-калын китапларны “су кебек эчә” торган кызчыкка эш юк иде (Рәхилә апага минем өчен ниндидер аерым биремнәр әзерләргә кирәк булгандыр дип уйлыйм). Минем бурыч исә – матур язарга өйрәнү, ләкин бу эш мине бик тиз туйдыра иде... Шуңа күрә әни, мине икенче класста укытмыйча, өченче класска “сикертергә” уйлаган. Өченче классны алып баручы Әминә апа икенче класс программасы буенча мине хисаптан тикшереп карады. Мин барлык биремнәрне дә дөрес эшләп чыктым. Мин исә бик теләп риза булдым - иң яраткан укытучыңда уку  үзе генә дә ни тора бит (моңа өстәп, үзеңнән ике-өч яшькә олырак булган балалар белән уку горурлыгын да кушсаң!)! Шулай итеп, 1945/1946 уку елын мин өченче класста, аннан соң дүртенче класста да Әминә апада укыдым. Безнең классыбыз бердәм, дус иде. Ярым ач, ярым ялангач булсак та, без белемгә омтылабыз, яраткан укытучыбызның һәрбер сүзен йотлыгып тыңлыйбыз, ул кушканны рәхәтләнеп үтәргә тырышабыз.

Дүртенче класста укыганда без фотога төштек. Бу фотоны игътибар белән карасаң, беренче чиратта ул чорның ярлылыгы күзгә ташлана. Бу хәл яз көне булгандыр. Балаларның өсләрендәге бишмәтләр көннең салкын булуын билгеләсә дә, аякларда нәрсә генә юк – тула оек белән чабата да, киезката да,  ялан аяк йөрүчеләр дә, ә миндә исә – әбинең читеге. Шулай булса да, мин чабатага кызыкканымны да хәтерлим (бигрәк тә күтәрмәле – табанына агач шакмаклар бәйләнгән – чабатага). Әнидән дә, Исмәгыйль абзыйдан да күпме сорасам да, бу аяк киеме минем хыялымда гына калды...

Дәвамы бар

дети войны